Bara Brith: rysáit ar gyfer y ‘cloi-lawr’

Mae arolwg YouGov ar sut mae arferion wedi newid ers dechrau’r argyfwng coronafeirws wedi darganfod bod pobl yn paratoi mwy o brydau bwyd eu hunain ac yn syrthio mewn cariad â phobi a choginio gartref. Felly rydyn ni’n gwybod nawr beth mae pobl yn ei wneud â’r holl becynnau o flawd a ddiflannodd o’r siopau fis yn ôl. Mae’n esbonio hefyd pam mai’r dudalen fwyaf poblogaidd ar wefan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ar hyn o bryd yw’r un sy’n dangos sut mae gwneud rysáit ar gyfer sgons caws.

Mae’n hawdd iawn ei wneud, ac os ydych chi’n coginio gyda phlant efallai y gwelwch fod bara brith yn fwy llwyddiannus na sgons – dydy’r rhain ddim yn hoffi dwylo cynnes na chael eu tylino gormod. Does dim rhaid i chi ddefnyddio’ch dwylo o gwbl gan eich bod chi’n gallu gwneud yr holl gymysgu â llwy.

Mae llawer o ryseitiau ar gyfer bara brith – mae gan rai teuluoedd eu rysáit eu hunain a drosglwyddwyd o genhedlaeth i genhedlaeth. Dydw i ddim wedi etifeddu rysáit deuluol fy hunan, felly fe es i wefan Casgliad y Werin a chael nifer o ryseitiau hanesyddol sy’n defnyddio amrywiaeth o gynhwysion.

Rysáit ar gyfer bara brith

• Mwydwch 1 pwys (450g) o ffrwythau cymysg dros nos mewn 12 owns hylifol (350ml; ½ peint) o de du cynnes (defnyddiwch ddau neu dri bag te) gyda 9 owns (250g) o siwgr coch meddal.

• Nithiwch 1 pwys (450gm) o flawd codi ar ben y ffrwythau, yna ychwanegwch 2 wy a 4 llond llwy fwrdd o laeth.

• Curwch y cymysgedd, yna defnyddiwch lwy i roi’r cytew i mewn i dun pobi wedi’i iro’n dda neu dun nad yw’n glynu: bydd y cytew yn dyblu o ran maint wrth goginio, felly mae angen tun 2 bwys o leiaf ar gyfer y rysáit hon, neu ddau neu fwy o duniau 1 pwys. Gallech hefyd ddefnyddio dysgl gaserol neu unrhyw ddysgl bobi arall i greu siâp gwahanol i’r arfer. Bydd y meintiau uchod yn rhoi mwy na digon i lenwi tun 2 bwys, felly fe fydda i’n gwneud un dorth draddodiadol ac un dorth gron.

• Pobwch ar 180°C/Nwy 4 am 1 i 1.5 hours neu nes bod sgiwer wedi’i gwthio i’r canol yn dod allan yn lân. Os gwnewch y dorth gron hefyd, bydd honno angen tua 40 munud, a phan dynnwch hi allan o’r popty gall fod yn syniad da i chi roi ffoil dros y dorth fawr i’w hatal rhag llosgi wrth iddi barhau i goginio.

• Tynnwch y dorth o’r popty a rhowch hi ar resel oeri. Os dymunwch, defnyddiwch lwy i roi mêl, jam neu farmalêd, wedi’i deneuo ag ychydig o ddŵr cynnes, ar ben y dorth. Taenwch y cymysgedd â chefn y llwy.

Bydd arogleuon hyfryd y dorth yn coginio yn codi awch bwyd arnoch, ac mae’n debyg na fyddwch chi’n gallu gwrthsefyll y temtasiwn i fwynhau sleisen cyn gynted ag y bydd wedi oeri – pan fydd hi’n haws ei thorri. Os gwnewch ddwy dorth, gallwch chi a’ch plant fwyta’r un fach yn syth a rhoi’r dorth fawr o’r neilltu i aeddfedu am ddiwrnod neu ddau.

Mae’r rysáit yn hyblyg iawn a byddaf yn ei gwneud heb fesur y cynhwysion weithiau – yn ôl synnwyr y fawd. Mae hyn yn hawdd ar ôl gwneud bara brith nifer o weithiau gan y dewch i wybod beth y dylai’r ansawdd fod a faint o hylif i’w roi. Fe fydda i’n bersonol yn defnyddio llai o siwgr neu’n ei hepgor yn gyfan gwbl er mwyn cael torth fwy iachus: mae’r ffrwythau sych yn ei gwneud hi’n ddigon melys. Gallwch wneud fersiwn feganaidd drwy hepgor yr wyau a defnyddio llaeth wedi’i wneud o blanhigion, a fersiwn di-glwten drwy ddefnyddio blawd gwenith yr hydd.

Defnyddir blawd codi a wyau i wneud y dorth hon, sy’n rhywle rhwng bara a theisen. Ond defnyddir blawd plaen a burum mewn ryseitiau hŷn (er enghraifft, y rysáit draddodiadol hon o’r Bala ac mae’r dorth yn debycach i fara ffrwythau. Dywed rhai mai dyma sut y ganwyd bara brith – ar ddiwrnod pobi byddai’r wraig tŷ yn cymysgu ffrwythau â thoes bara dros ben ac yn pobi’r cymysgedd i greu teisen flasus i de.

Gellir cyfoethogi’r rysáit sylfaenol drwy ychwanegu pinsiad o halen, 4 owns (112g) o ymenyn neu fargarin wedi’i doddi (neu hyd yn oed lard neu doddion), a 2 lond llwy bwrdd o driog melyn neu 1 o driog du, neu drwy ddefnyddio siwgr coch golau, coch tywyll, demerara neu Muscovado i gael amrywiaeth o flasau melys. Gallwch amrywio faint o ffrwythau sych sydd yn y cymysgedd drwy ddefnyddio rhesins, syltanas a chyrens a chandi pîl wedi’u cymysgu’n barod, neu ychwanegu datys a bricyll mân, sinsir grisialog neu geirios glacé. Mae llawer o ryseitiau’n cynnwys llond llwy de o sbeis cymysg a / neu sinamon, a sinsir sych weithiau. Mewn ryseitiau eraill ychwanegir afal gratiedig neu groen a sudd lemwn, ac mewn eraill cynhwysir un neu ddau lond llwy fwrdd o farmalêd.

Arbrawf

Eich dewis chi ydyw, ond cofiwch fod dywediad yng Nghymru (neu felly mae’n dweud ar Wicipedia) fod ‘rhoi gormod o sbeis yn y bara brith’ yn golygu gwneud rhywbeth i ormodedd.

Os bydd y blog hwn yn eich ysbrydoli i roi cynnig ar ryseitiau traddodiadol eraill o Gymru, cewch syniadau gwych ar dudalen Amser Bwyd gwefan Amgueddfa Cymru–National Museum Wales.

Christopher Catling

Ôl-nodyn: Er ein bod ni’n meddwl bod bara brith yn ddanteithfwyd oesol, mae’n bosibl nad yw’r dorth gyrens hon yn hŷn na’r bedwaredd ganrif ar bymtheg pan ddaeth y cynhwysion yn rhad a chyffredin a phan ddaeth poptai yn rhan hanfodol o gyfarpar y gegin. Yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru (Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein), sy’n ffynhonnell syfrdanol a dadlennol o wybodaeth, y cyfeiriad cyntaf at fara brith fel yr ydym ni’n ei adnabod yw 1888. Yn y ddeunawfed ganrif, mae’n ymddangos bod ‘bara brith’ yn dorth o rawn cymysg. Efallai bod ein darllenwyr yn gallu ein goleuo ymhellach.

Y Tu Mewn i Gartrefi Cymru

Trafodir hanes datblygiad y gegin Gymreig yn ein llyfr darluniedig poblogaidd Y Tu Mewn i Gartrefi Cymru / Inside Welsh Homes sydd allan o brint erbyn hyn ond ar gael fel eLyfr .

05/05/2020