Nannau

Mae gan Nannau – lle llawer o nentydd – le diddorol ym mywyd Cymru oherwydd ei hanes hir. Mae’r tŷ wedi’i leoli tua thair milltir o Ddolgellau rhyw 700 troedfedd uwchlaw lefel y môr, ac mae wedi’i amgylchynu gan erwau o goed hynafol a llawer o fythynnod hardd.

Mae’r tŷ yn sefyll yn wag ac yn ddistaw heddiw, ond dau gan mlynedd yn ôl roedd yn ganolbwynt prysur i un o’r ystadau mwyaf yn Sir Feirionnydd. Mae gwreiddiau’r ystâd yn dyddio’n ôl i’r 12fed ganrif ac yn wahanol i Ddolgellau, y dref sirol gerllaw, roedd Nannau yn anheddiad rhydd yn yr Oesoedd Canol.

Un o’r straeon enwocaf a adroddwyd yn ei hanes hir oedd ymgais honedig Hywel Sele o Nannau i ladd ei berthynas Owain Glyndŵr. Tynnodd Hywel ei fwa i saethu carw ond trodd yn sydyn gan anelu at ei gefnder. Roedd Owain yn gwisgo crys mael neu haearn o dan ei grys a goroesodd. Yna, yn ôl yr hanes, fe laddodd Hywel Sele gan osod ei gorff mewn coeden dderw. Dros amser, daeth y dderwen hon yn adnabyddus fel Ceubren yr Ellyll, ac adroddwyd straeon ysbryd am ei phwerau nes iddi gael ei tharo gan fellten ym 1813.

Gorffennwyd y tŷ presennol gan Syr Robert Williames Vaughan (1768-1843). Cawr o ddyn a oedd yn amlwg yn mwynhau bywyd, bwyd a’r gêm a gynhyrchwyd ar ei ystâd 12,000 erw. Adeiladodd lawer o fythynnod a ffermdai mewn arddull pictiwresg, mympwyol; roedd un, er enghraifft, ar siâp hen botel inc. Roedd cloc ar borthdy Coed y Moch wedi’i osod ar chwe munud i bump – roedd yn cymryd chwe munud i fynd o’r porthdy i’r plas felly byddai hyn yn sicrhau na fyddai ymwelwyr â Nannau byth yn hwyr i de!

Mae llyfr bwydlenni o ddechrau’r 19eg ganrif wedi goroesi sy’n dangos i’r teulu fwyta’n hynod o dda trwy saethu gêm ar yr ystâd a thyfu cynnyrch yn yr ardd gegin furiog fawr hanner milltir i ffwrdd ar lethr cysgodol Moel Offrwm.

Darparodd Syr Robert waith i filwyr a oedd allan o waith ar ôl Rhyfeloedd Napoleon, yn cynnwys adeiladu dros 70 milltir o waliau ar yr ystâd. Roedd hefyd yn frwd dros adeiladu bwaon cerrig, ac mae pedwar ar yr ystâd hyd heddiw gan gynnwys y Garreg Fawr sy’n rhychwantu’r ffordd ger pentref Llanfachreth o gyfeiriad Bontnewydd. Mae yna deithiau cerdded gwych i’w cael o hyd ar yr ystâd ac yng nghyffiniau Llanfachreth, gan gynnwys Rhodfa Cynwch sy’n cynnig golygfeydd ysblennydd o aber Y Fawddach a Llyn Cynwch, a thaith gerdded o amgylch Moel Offrwm y mae ganddo gaer o’r Oes Haearn ar ei gopa. Ar ben Moel Offrwm, byddai gweithwyr yr ystâd yn tanio ‘canonau craig’ ac yn cynnau tanau i ddathlu digwyddiadau pwysig yn Nannau. Mae nifer y coed brodorol hynafol ar yr ystâd yn dyst i fuddsoddiad hirdymor teuluoedd Nanney a Vaughan. Heddiw, maent yn ychwanegu at y golygfeydd trawiadol y gall y cerddwr eu mwynhau.

Gan Dr Ywain Tomos

08/24/2020