Y mosg cyntaf i gael ei adeiladu yng Nghymru
Ar 12 Mai, bydd Moslemiaid ym mhobman yn dathlu Eid al-Fitr, y wledd i nodi diwedd ympryd Ramadan. Gan nad oedd yn gwybod fawr ddim am hanes Islam ym Mhrydain, yn enwedig yng Nghymru, aeth Christopher Catling (Ysgrifennydd/Prif Weithredwr y Comisiwn Brenhinol) ati i chwilio am wybodaeth, a dyma ei adroddiad ar yr hyn a ddarganfu.
Casgliad y Werin Cymru yw’r lle cyntaf i fynd bob amser wrth chwilio am wybodaeth am hanes cymunedol Cymru, ac ni chefais fy siomi pan deipiais ‘Islam’ yn y blwch chwilio a gwasgu ‘enter’. Ymhlith y 40 eitem y daethpwyd o hyd iddynt yr oedd ffotograffau o wahanol fosgiau yng Nghymru, gan gynnwys y cyntaf i gael ei sefydlu, sef Mosg Noor ul Islam yn Maria Street, Tre-biwt.
I gael mwy o wybodaeth, chwiliais am Fosg Noor ul Islam ar y we a chefais hyd i lun hyfryd a dynnwyd ym 1943 ar wefan Amgueddfa Ryfel yr Ymerodraeth yn dangos plant ac oedolion yn gorymdeithio gyda llumanau a baneri i ddathlu agor Mosg newydd, a oedd yn ôl y capsiwn yn Peel Street.
Roedd yn amlwg bod hwn yn fosg gwahanol, felly daliais ati i chwilio a chefais hyd i erthygl wych gan David Webb, gwirfoddolwr gydag Archifau Morgannwg, ar hanes cymuned Foslemaidd Tre-biwt, a sefydlwyd mor gynnar â chanol y 1800au gan longwyr o Somalia a Yemen. Cafodd y mosg a chanolfan ddiwylliannol yn Peel Street eu creu yn y 1930au drwy addasu tri thŷ, a rhoddwyd caniatâd cynllunio ar 11 Tachwedd 1938 i godi mosg pwrpasol cyntaf Cymru ar y tir y tu ôl i’r tai.
Cafodd y mosg ei gynllunio gan Osborne V Webb, pensaer o Gaerdydd, y mae ei gwmni, a sefydlwyd ym 1935, yn dal i ffynnu – y cwmni hwn a gynlluniodd y Stadiwm Cenedlaethol ym Mharc yr Arfau Caerdydd a agorwyd ym 1962, y cymerwyd ei le erbyn hyn gan Stadiwm y Mileniwm a gwblhawyd yn 2000. Ni pharhaodd mosg Webb yn hir iawn gan iddo gael ei daro gan fomiau mewn cyrch awyr ar 2 Ionawr 1941 a wnaeth ddifrod mawr i Eglwys Gadeiriol Llandaf hefyd. Cafodd 165 o bobl eu lladd a 427 eu hanafu, a dinistriwyd 300 o dai. Yn wyrthiol, dihangodd y 30 o addolwyr a oedd yn y mosg adeg y cyrch heb anaf difrifol.
Felly mae llun Amgueddfa Ryfel yr Ymerodraeth yn dangos y dathliadau adeg agor mosg dros dro ar 16 Gorffennaf 1943. Roedd yr addoldy ar ffurf cwt Tarran, un o’r gwahanol fathau o adeilad parod a gâi eu cynhyrchu yn ystod y rhyfel i ddarparu cartrefi ar gyfer pobl a oedd wedi colli popeth yn y cyrchoedd bomio. Tarran Industries o Hull oedd gwneuthurwr y cwt Tarran. Roedd ganddo broffil parabolig ac roedd wedi’i wneud o baneli o sment wedi’i gymysgu â llwch llif. Yn ôl eu hysbysebion, gallai’r cytiau gael eu codi’n hawdd mewn 5.5 awr gan weithwyr medrus, neu mewn 9 awr gan weithwyr lled-fedrus. Roedd y ganolfan ddiwylliannol mewn math gwahanol o adeilad parod, sef cwt Maycrete, a enwyd ar ôl Bernard Maybeck, y dyfeisydd, a’r paneli concrit wedi’u rhag-gastio a ddefnyddid i wneud y cytiau petryalog.
Ar ôl y rhyfel, ym 1946, cynlluniodd Osborne Webb fosg arall, gyda thyrau cromen-nionyn yn y corneli a minarét. Roedd yn adeilad deniadol iawn fel y mae’r braslun dyfrlliw hwn gan Mary Traynor, arlunydd o Gaerdydd, a’r ffotograff ar wefan Coflein y Comisiwn Brenhinol, yn ei ddangos.
Fel y noda’r disgrifiad ar Coflein, bu cryn ailddatblygu yn ardal Tre-biwt a dymchwelwyd mosg Peel Street ym 1997. Cymerwyd ei le gan adeilad deulawr o frics sy’n parhau i wasanaethu’r gymuned Foslemaidd leol.
Mae mwy na 40 mosg yng Nghymru erbyn heddiw. Cafodd rhai eu hadeiladu’n bwrpasol, fel Canolfan Islamaidd De Cymru, Alice Street, Caerdydd a gynlluniwyd yn y 1970au yn yr arddull Arabaidd clasurol gan Bartneriaeth Davies Llewellyn. Mae ganddo gromen drawiadol o efydd ac 16 o ffenestri gwydr lliw o’i chwmpas wedi’u dylunio gan fyfyrwyr y Coleg Celf, Abertawe. Addaswyd adeiladau presennol i greu mosgiau eraill, er enghraifft, Mosg a Chanolfan Ddiwylliannol Islamaidd Shah Jalal, 19 Heol Crwys, Caerdydd, a adeiladwyd ym 1899-1900 gan y pensaer John Henry Philips o Gaerdydd fel eglwys Fethodistaidd ac sy’n adeilad rhestredig Gradd II oherwydd ei chynllun Eidalaidd gwych.
Os hoffech ddysgu mwy am dreftadaeth Foslemaidd gwledydd Prydain, byddwn yn argymell cyrchu dwy wefan y dois i o hyd iddyn nhw wrth gasglu gwybodaeth ar gyfer y blog hwn. Y gyntaf yw gwefan Al Jazeera lle mae erthygl am greu modiwl Hanes Moslemaidd ar gyfer y Cwricwlwm Cenedlaethol, a’r ail yw’r wefan Everyday Muslim a sefydlwyd gyda chymorth amryfal gyrff archifol yn y DU i greu archif genedlaethol o fywydau, celfyddydau, addysg a diwylliannau Moslemaidd, lle mae cyfoeth o ddeunydd i’w gael.
Gan Christopher Catling, Ysgrifennydd y Comisiwn Brenhinol (Prif Weithredwr)
05/12/2021